„Stawiam tezę, że kraje, które chcą, aby ich cywilizacja była
humanistyczna i dojrzała, nie potrafią tego uczynić, jeżeli nie ma
w ich strukturach wolontariatu. Bez prawdziwego wolontariatu
nie ma ani patriotyzmu, ani prawdziwej demokracji. Wolontariat
jest podstawą zachowań budowaną na bezinteresowności,
która niszczy interesowność, częstą w młodych demokracjach
oraz niektórych współczesnych kręgach cywilizacyjnych.
Dlatego w prawdziwie dojrzałych cywilizacjach wolontariat
ma swoje miejsce i swoją formę działania. (…) W cywilizacjach
takich jak nasza, która jest nacechowana konsumpcjonizmem,
przy jednoczesnej niewydolności formacji i braku należytej
opieki ze strony rodziny (…) wolontariat jest pewną szkołą
życia, która uczy poświęcenia i troski o innych.”
Ksiądz Biskup Jan Chrapek
(Młodzieżowy wolontariat, Fundacja „Świat na Tak”, Warszawa 2002)
Wolontariat staje się coraz bardziej popularną metodą podnoszenia swoich kompetencji i spędzania wolnego czasu. Powszechność tej formy nie oznacza, że działa ona w sposób dowolny. Dobry wolontariat to wolontariat odbywający się w granicach prawa.
Wolontariuszem może zostać każdy, bez względu na swój wiek czy doświadczenie. Jedną z grup wiekowych, którą chciałbym wyróżnić w kontekście organizacji wolontariatu, to osoby, które nie ukończyły 18 roku życia. Wyróżniam tę grupę przede wszystkim ze względu na aspekty prawne organizowania wolontariatu dla osób niepełnoletnich.
Współpraca z młodzieżą jest dla mnie bardzo wdzięcznym zadaniem, które może wnieść do naszej organizacji czy instytucji wiele energii i nowych pomysłów. Aby współpraca była owocna, warto się do niej odpowiednio przygotować. Zachęcam do wygospodarowania czasu i zapoznania się z materiałami dotyczącymi współpracy z osobami niepełnoletnimi w ramach wolontariatu.
Zakres wolontariatu, czas, miejsce i sposoby jego realizacji określone są w porozumieniu z wolontariuszem. W związku z tym, że porozumienie jest umową cywilnoprawną, osoby je zawierające muszą mieć pełną zdolność do czynności prawnych. Nabywa się je z chwilą uzyskania pełnoletniości. Wynika z tego, że wolontariuszami w szkole mogą być przede wszystkim osoby, które ukończyły 18 lat.
Osoby, które nie są pełnoletnie, muszą uzyskać na to zgodę co najmniej jednego przedstawiciela ustawowego, czyli rodzica lub opiekuna prawnego. Dlatego uprawnione do zawierania umów z wolontariuszami podmioty, które chcą przyjąć niepełnoletniego wolontariusza, muszą podpisać porozumienie nie z nim, tylko z rodzicem. Podpis ucznia-wolontariusza także powinien figurować na porozumieniu.
Przepisy nie określają wieku wolontariuszy, jednak przyjmuje się, że nie powinni oni mieć mniej niż 13 lat, małoletni bowiem, którzy nie ukończyli jeszcze 13. roku życia, nie ponoszą odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę (art. 426 Kodeksu cywilnego).
Udział uczniów w działaniach sprzyjających aktywnemu uczestnictwu w życiu społecznym i kształtowaniu postaw prospołecznych jest ważnym zadaniem szkoły, które powinno zostać ujęte w statucie szkoły (art. 98 ust. 1 pkt. 12 ustawy Prawo oświatowe).
Podstawowe formy działania wolontariatu uczniowskiego, to SKW, czyli szkolny klub wolontariusza lub jedna z sekcji samorządu uczniowskiego. Jeżeli w szkole działa SKW, musi mieć spisany i zatwierdzony (przez dyrektora lub uchwałę rady pedagogicznej) regulamin, program wychowawczy. Zadania wolontariackie wynikające z działalności samorządu uczniowskiego muszą zaś być wpisane w program działań samorządu.
Poniższy schemat pokazuje przykładową kolejność działań, prowadzących do powstania w szkole SKW:
- Inicjatywa ze strony Dyrektora, Nauczyciela lub uczniów
- Decyzja szkoły o powołaniu SKW
- Wytypowanie lub wybór opiekuna / koordynatora
- Promocja wolontariatu w społeczności szkolnej
- Szkolenia dla wolontariuszy
- Wspólne opracowanie rocznego planu pracy SKW
- Praca wolontariuszy i jej monitoring
- Nagroda
Inicjatywa może wyjść od samego dyrektora, który zauważa wpływ działań wolontariackich na aspekty wychowawcze lub bezpośrednio od nauczycieli, czy samych uczniów. Następnym krokiem jest oczywiście decyzja o powołaniu SKW, zarządzeniem dyrektora lub uchwałą rady pedagogicznej. Szkolny Klub Wolontariusza musi mieć swojego opiekuna (koordynatora działań). Ważne jest, żeby taki nauczyciel miał przygotowanie merytoryczne do prowadzenia koła albo przynajmniej na początku zgłosił formalnie zobowiązanie do uzyskania takiego przygotowania, poprzez uczestnictwo w szkoleniach. Bardzo istotną sprawą, która może zaważyć na dobrym funkcjonowaniu i efektywnej pracy wolontariatu, jest jego promocja w środowisku szkolnym, i potem, lokalnym. Nie jest to proste, gdyż sama idea opiera się o pracę bezinteresowną dla innych, więc promocja będzie musiała odwołać się do innych (niż chociażby „materialne” – w postaci przyznawanych uczniom punkty) wartości. Trzeba samemu wierzyć w sens podejmowania takich działań, umieć agitować innych do podejmowania wysiłku, poświęcić dużo czasu, żeby odnieść pożądany efekt.
Zajęcia warsztatowe dla przyszłych wolontariuszy powinny zorientować ich od podstaw, czyli odpowiedzieć im na pytania: na czym będzie polegać ich praca, co jest w niej ważne, na jakich zasadach opiera się wolontariat (również aspekty prawne), pokazać wszelkie plusy i minusy takiej aktywności po to, by wesprzeć świadomość ich decyzji. Kolejnym krokiem członków SKW będzie zbadanie potrzeb oraz zasobów środowiska, w którym podejmą działania. Charakter ich pracy powinien być dobrany możliwości uczniów, zatem dobrze byłoby, gdyby to od nich samych wyszła inicjatywa, pomysł na wolontariat.
Szkolny Klub Wolontariusza wspólnie ze swoim opiekunem opracowuje roczny plan pracy i następnie organizuje przygotowanie swoich członków do konkretnych działań poprzez szkolenia w zakresie zasad obowiązujących przy współpracy z konkretną instytucją czy grupą potrzebujących. Warto podpisać kontrakt i ustalić czas próby, bowiem będzie to pierwsze zetknięcie w praktyce z różnymi sytuacjami, które są trudne i mogą różnie wpłynąć na uczniów podejmujących wyzwanie. Sama ich praca jest oczywiście na bieżąco monitorowana i omawiana na spotkaniach podsumowujących. Jest to czas informacji zwrotnej, racjonalizowania pewnych problemów, mówienia o trudnościach i wzajemnego wzmacniania oraz wsparcia. Opiekun SKW ma więc jeszcze jedną, nieformalną rolę, którą można porównać z coachem, prowadzącym swoich podopiecznych. Ostatnim, ale niezwykle ważnym i trudnym aspektem jest nagroda dla wolontariuszy. Wolontariat oparty jest o ideę bezinteresownej pracy dla innych, zatem wszelkie systemy punktowe, funkcjonujące w niektórych szkołach, przekreślają możliwość realizacji celu, jakim jest zbudowanie mechanizmu wewnętrznej nagrody i zadowolenia z niesienia pomocy. Wśród nagród, jakie wymienia się przy tej okazji można spotkać świętowanie dnia wolontariusza, listy gratulacyjne, nieformalne spotkania członków klubu. Każda szkoła dysponuje innym zapleczem i pomysłami, trudno więc tu sugerować rodzaj czy formę nagrodzenia uczniów, ale jest to szerokie pole możliwości do wykorzystania.
Prawne aspekty wolontariatu.
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. z 2003 r. poz. 873 z późn.zm.) oraz Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (art. 64 ust. 2 ) to najważniejsze dokumenty formułujące działalność wolontariatu.
Wolontariuszami mogą być osoby pełnoletnie. Ogólnie przyjmuje się, że wolontariusz nie powinien mieć mniej niż 13 lat (małoletni przed 13 r.ż. nie ponoszą odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę). Wszystkie osoby przed ukończonym 18 rokiem życia muszą uzyskać zgodę co najmniej jednego przedstawiciela ustawowego, czyli rodzica bądź opiekuna prawnego. Jest to zatem formalny wymóg bycia wolontariuszem w szkole. Podobnie rzecz się ma z podpisywaniem umów. Jeżeli wolontariat prowadzony jest w ramach zajęć nadobowiązkowych w szkole i uczniowie działają pod stała opieką nauczyciela, mogą być wolontariuszami bez względu na wiek. Wtedy zawieranie umów czy porozumień nie jest wymagane. Porozumienie z wolontariuszem, z ramienia szkoły podpisuje dyrektor. Umowa taka powinna jak najdokładniej precyzować formę świadczenia wolontariatu, miejsce, czas lub okres itd. Szkoła może przyjąć na siebie wszystkie sprawy formalne i praktyczne związane z działalnością wolontariacką, czyli właśnie podpisywanie umów, ubezpieczenia, pozyskiwanie odbiorców, może też przełożyć odpowiedzialność formalno – prawną na placówki współpracujące z wolontariuszami. Za bezpieczeństwo uczniów na terenie szkoły odpowiada dyrektor. Jeżeli wolontariat jest organizowany przez szkołę, odpowiedzialność ponosi nauczyciel bądź opiekun prowadzący grupę na działania. Podejmowanie zadań niezależnie od udziału w SKW, poza godzinami szkolnymi powoduje, że ze szkoły zdjęta jest odpowiedzialność za bezpieczeństwo ucznia.
Wielu nauczycieli podkreśla zbawienny wpływ wolontariatu na niwelowanie postaw niepożądanych wychowawczo. Jest to pole, na którym mogą zaistnieć inni, niż w szkole podczas typowych zajęć, uczniowie. Mogą odnieść sukces, odbudować sferę emocjonalną oraz refleksję i przebudować swoją dotychczasową tożsamość. Dlatego właśnie warto, by w szkole do wolontariatu pozyskiwać właśnie tzw. „trudnych uczniów”.
Zachęcam do przeczytania regulaminu SKW i rocznego planu pracy. Jeśli się komuś coś przyda, to proszę śmiało korzystać.
Przemysław Landowski, nauczyciel w Szkole Podstawowej nr 7 im. Heleny Raszki w Szczecinie, koordynator wolontariatu, Członek Stowarzyszenia POLITES.